Sprakeloos – het boek vs. de film

Hilde Van Mieghem verfilmde ‘Sprakeloos’ van Tom Lanoye. Katrien en ik waren op de persvisie en zagen dat het goed was.

Dinsdagvoormiddag, Valentijn. Ik heb een filmdate met Katrien. Onze allereerste filmdate ooit, ondanks zeventien jaar vriendschap. Waar hebt U dat nog gelezen? Maar het is wel waar…

Buiten schijnt een voorzichtig februari zonnetje. De bollen van het Atomium blinken.

Wij zitten in een donkere Kinepolis-zaal, klaar voor de verfilming van ‘Sprakeloos’ en we wachten… en wachten… en wachten.

Er loopt technisch iets gruwelijk mis op deze persvisie. Ik ben blij voor Hilde Van Mieghem dat ze niet aanwezig is. Dan vind je een boek “te mooi om niet te verfilmen, te universeel om niet te vertellen.” Dan trotseer je bedenkingen van producers, schrijf je een scenario, sprokkel je financiering, regisseer je je dochter…dan giet je verdorie je hele ziel in een film en dan, wanneer je het resultaat ter beoordeling gaat voorleggen aan de verzamelde Vlaamse en Waalse filmpers…dan loopt er technisch iets mis. Resultaat? Bij al die mensen die je wil betoveren en verleiden en pleasen met je film, zakt het humeur onder nul. Wat een valse start.

Terwijl de klok genadeloos verder tikt, verlaten Katrien en ik de filmzaal, op zoek naar een kop koffie. Bij onze terugkeer is er nog steeds geen film. “We gaan ons oordeel hier niet door laten beïnvloeden, hé,” spreken we af. En ook: “We maken er een korte post van, iedereen kent het boek, er zijn 135.000 exemplaren van verkocht.”

Ik heb de roman van Tom Lanoye niet gelezen, Katrien wel. “Ik denk ook niet dat ik het boek ga lezen”, zeg ik nog.

Yeah right. Als de film even later toch van start gaat, duurt het niet lang voor ik mij helemaal betrokken voel. Deze film raakt aan allerlei thema’s die mij momenteel gewoon erg boeien.

Hoe hard mag je als moeder ‘van je theater maken’?

Hoe waardevol is een leven zonder woorden?

Is het wrang of juist mooi om als kind voor je ouders te zorgen? En wat blijft er over na het afscheid?

Op het moment dat de aftiteling start, weet ik al wat er gaat volgen. Ik ga het boek toch lezen.

Een korte blogpost wordt dit dus – alweer – niet. Katrien somt vijf goede redenen op om naar Hilde Van Mieghems film te gaan kijken. Ik maak de vergelijking met het boek.

Waarom zou je naar ‘Sprakeloos’ gaan kijken?

Volgens Katrien…

De film springt behendig heen en weer tussen vroeger naar nu. Vaak vormt een locatie met herinneringen de aanleiding om te switchen tussen moeder – en diva – Josée van toen (Marie Vinck) en zieke Josée van nu (Viviane De Muynck). Heden en verleden knipogen voortdurend naar elkaar zonder dat de timeshifts gekunsteld overkomen. Benieuwd wat de literaire ‘slagerszoon’ van de (weergave van) de beenhouwer setting uit zijn kindertijd vindt…

Het Vlaamse amateurtheater kwam nog nooit zo sympathiek in beeld. Moeder Josée speelt komedie op en naast het podium, haar crises zijn legendarisch. Als eerbetoon aan Tom Lanoyes moeder worden alle kleine(re) rollen in de film vertolkt door amateurs.

Mag het dialect lekker sappig? Leve de sjakosj en de pelsen frak. En ja, iedere Vlaamse film heeft zijn sanseveria!

Zonder meer geslaagd (en erg confronterend) is de metamorfose van Viviane De Muynck. Ze verandert van een elegante en narcistische moeder in de spotlights, over een kindse en af en toe opvliegende bejaarde, tot een leeg lichaam met doodse blik op de rand van het toilet. Met een zoon die over haar zegt: “Moeders worden nooit meer mensen, moeders blijven moeders.”

Stany Crets speelt een glansrol. Hij laat de onmacht van de schrijver voelen, maar ook de woede om de anonieme behandeling van zijn moeder in het ziekenhuis, de twijfel aan de zin van het leven en het allesoverheersende verdriet. Uiteindelijk komt alles samen in een tollende (maar nooit groteske) dronken scène.

Hadden we al gezegd dat Hilde Van Mieghem deze keer nergens de dikke stift boven haalt? Haar film is grappig en hard en eerlijk en emotioneel – maar nooit overdreven opzichtig. Echt een mooie verfilming.

“Tom Lanoye gaat geen Herman Kochje doen”, voorspelde Katrien. “De film ligt te dicht bij het boek, hij gaat tevreden zijn.” Maar bon, het was toch alweer drie jaar geleden dat ze het boek gelezen had.

Toen ik de roman las – Lanoye zou vragen: ‘Is het een roman?’ – ontdekte ik toch opvallende verschillen.

In de film volgen we ‘schrijver Jan Meersman’. In zijn boek verschuilt Lanoye zich nergens achter een personage. Jan Meersman is wat bijgekleurd/’gestoffeerd’ om de film te dragen: we leren zijn lief kennen, horen hem sakkeren over de kostprijs van het rusthuis en zien hem grote gebaren stellen – dat gaat van confrontaties met zijn redactrice bij de uitgeverij tot een heuse ontvoering van z’n moeder. Tom Lanoye laat in ‘Sprakeloos’ eerder in z’n ziel kijken dan dat hij veel acties onderneemt. Maar goed.

Het lijkt me logisch dat het medium film een wat scherper afgelijnd en meer ondernemend hoofdpersonage vraagt.

“Trouw aan de ziel, niet aan de letter,” zo gaat Hilde Van Mieghem om met bepaalde gegevens uit Lanoyes biografie. De schrijver verloor een broer, die op z’n 32ste verongelukte met z’n Honda. In de film is Guy jonger wanneer hij sterft – een late tiener – en zijn plaats in het gezin klopt ook niet. Maar dat maakt weinig uit ‘naar de ziel’ van het verhaal. De manier waarop moeder Josée met het verlies omgaat (drinken, zich laten verslonzen), het keerpunt dat ze uiteindelijk toch weet te bereiken, zelfs het kwetsende verwijt dat de schrijver haar bij zijn ‘coming out’ zal maken…het zit allemaal in de film.

Het mooist vond ik echter dat bepaalde sleuteldialogen in de film recht uit het boek komen. Ik denk aan:

Er is maar één slag volk verfoeilijker dan mensen die slecht schrijven over hun ouders. Dat zijn mensen die niet schrijven over hun ouders. Terwijl ze pourtant kunnen schrijven. (p28)

Van Mieghem goot 360 pagina’s tekst in een film van honderd en vijf minuten, maar wist de sterkste zinnen en mooiste passages te bewaren. Hoe goed gedaan is dat?

PS: Dit keer gingen we naar de persvisie, maar premières doen we ook…

PPS: Het boek met de film vergelijken, dat doen we al sinds 2006